Ένας γάμος, σχεδόν έκπληξη, για τη δημόσια διορατικότητα

του Miska Knapek*

Απεικόνιση της γνώσης**

Μετάφραση: Βασίλης Χρυσός

Η απεικόνιση της πληροφορίας και τα ανοιχτά δεδομένα διαδίδονται όλο και περισσότερο, και το ίδιο συμβαίνει με τη δημοσιογραφία των δεδομένων. Πρόκειται μήπως για καθαρά διακριτά φαινόμενα, των οποίων η ανάδυση έχει συμπέσει χρονικά, ή υπάρχει κάτι περισσότερο πίσω από αυτό; Θα ήθελα να ισχυριστώ ότι τα (ανοιχτά) δεδομένα, η απεικόνιση της πληροφορίας και η δημοσιογραφία (των δεδομένων) απολαμβάνουν μια συχνά παραβλεφθείσα συμβιωτική σχέση, αναπτύσσοντας και προωθώντας αλλήλους. Το καθένα συνιστά στην ουσία θρεπτικό συστατικό και καταλύτη για την ανάπτυξη των υπολοίπων. Οι αμοιβαίες ιστορίες τους αποκαλύπτουν πολλά για το πως κατανοούμε τον κόσμο και τι βρίσκεται μπροστά μας.

Η συμβιωτική αυτή σχέση μεταξύ των δεδομένων, της απεικόνισης της πληροφορίας και της δημοσιογραφίας των δεδομένων υφίσταται σε μια κατάλληλη στιγμή. Είμαστε σε ένα ιστορικό σημείο, όπου τα εργαλεία και η γνώση για να κατασκευάζουμε εργαλεία για οικοδόμηση της οπτικής γνώσης είναι δημοφιλή και προσβάσιμα. (Μια πληροφοριακή επανάσταση μας περιμένει στη γωνία, φίλοι, και δεν είμαι καν διαδικτυακός πωλητής του ’90!). Η γνώση σχετικά με την ενδυνάμωση που προσφέρει η χρήση της απεικόνισης της πληροφορίας, η οποία γνώση μεγαλώνει μέσω αυτής της συμβίωσης, δε θα μπορούσε να είχε έρθει σε καλύτερη περίοδο.

Πως, λοιπόν, συνταιριάζουν όλα αυτά μαζί; Λοιπόν, η δημοσιογραφία ήταν πάντα τα μάτια και τα αυτιά μας στον κόσμο. Διαφόρων τύπων δεδομένα τής επιτρέπουν να επεκτείνει το τι μπορεί να δει και να αφηγηθεί. Η απεικόνιση της πληροφορίας βοηθάει στο να γίνει προσβάσιμη η ανάλυση των δεδομένων, εκεί όπου το κείμενο είναι ανεπαρκές. Η οικειοποίηση της απεικόνισης της πληροφορίας από τη δημοσιογραφία (των δεδομένων) έχει ενισχύσει τόσο τη μορφή του ίδιου του μέσου όσο και την ποσότητα αυτού, που φτάνει στο κοινό. Η εξέλιξη της απεικόνισης της πληροφορίας επωφελείται από τη δημοσιογραφική εμπειρία στην ανακάλυψη της σχετικής, χρήσιμης πληροφορίας και στην παρουσίασή της στο κοινό με τρόπο εύληπτο. Και από την άλλη, όσο η αναπαράσταση οπτικής πληροφορίας γίνεται ολοένα και πιο προσβάσιμη, όλα αυτά είναι επωφελείς εξελίξεις, οι οποίες πιθανά προαναγγέλλουν μια νέα εποχή οικοδόμησης γνώσης μέσω ευρείας πρόσβασης σε και ανάπτυξης εργαλείων οπτικής πληροφορίας από το κοινό.

Δημοσιογραφία

Το γεγονός ότι στις μέρες μας όλοι θα μπορούσαν να είναι εν δυνάμει διαδικτυακοί εκδότες, μπορεί να θολώσει τις ιστορικές καταβολές, τη λειτουργία και τη σημασία της δημοσιογραφίας. Πρόκειται ουσιαστικά για την απαρχή της δημόσιας γνώσης του κόσμου η οποία βρίσκεται σε στενά παράλληλη εξέλιξη με τη γνώση της δημόσιας διακυβέρνησης. Εάν κάνουμε την υπόθεση ότι η γνώση καθοδηγεί τη δράση, τότε η δημοσιογραφία έχει παίξει το ρόλο της όρασης και της ακοής μας στον κόσμο πέρα από όσα μπορούν να αντιληφθούν τα μάτια και τα αυτιά μας. Σε αυτές τις ημέρες της τηλεόρασης και μιας πληθώρας υποτιθέμενων αξιόπιστων πηγών ειδήσεων στο διαδίκτυο, η ιστορική μας εμπιστοσύνη στο δημοσιογραφικό μέσο πιθανά μας ξεφεύγει. Μέχρι και πολύ πρόσφατα η προσβασιμότητα στην παγκόσμια πληροφορία ήταν πολύ ακριβή. Ως εκ τούτου, οι λεωφόροι της γνώσης πέραν των αισθήσεών μας ήταν πολύ περιορισμένες. Το εάν η κατάσταση έχει βελτιωθεί απαντιέται καλύτερα αλλού, αλλά η δημοσιογραφία έχει ακόμα μεγάλο ρόλο να παίξει ως η όραση και η ακοή μας στον κόσμο.

Κάτι αντίστοιχης σημασίας που μπορεί επίσης να παραβλέπεται είναι ο ιστορικός ρόλος της δημοσιογραφίας για τη διατήρηση της κυβέρνησης υπό έλεγχο. Η συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία του τύπου ήρθε ως αναπόσπαστο τμήμα των πρώτων συνταγματικών δημοκρατιών που εμπνεύστηκαν από το Διαφωτισμό, καθώς και ως αποτέλεσμα της ώθησης για δημόσιο έλεγχο των κυβερνήσεων. Ο Τύπος είχε το ρόλο της διατήρησης της κυβέρνησης υπό έλεγχο, την οποία καθιστούσε παράλληλα υπόλογη απέναντι στο κοινό.

Παρόλο που τεχνικά δεν πρόκειται για μια απόλυτα συνταγματική δημοκρατία, η βουλή της Σουηδίας, με το Βασιλιά ως επικεφαλής του κράτους, υιοθέτησε την ελευθερία του Τύπου και την ελευθερία του δημόσιου ελέγχου της κυβέρνησης στο σύνταγμα του 1766. Λίγο μετά, ακολουθώντας την Αμερικανική και τη Γαλλική επανάσταση, οι ΗΠΑ και η Γαλλία έκαναν το ίδιο, αν και σε πιο περιορισμένη έκταση. Στην πράξη, οι εξελίξεις που εμπνεύστηκαν από το Διαφωτισμό για λιγότερο απολυταρχική και περισσότερο υπόλογη εξουσία έγιναν πράξη μέσω της νομοθέτησης της ελευθερίας του δημόσιου ελέγχου των δραστηριοτήτων της κυβέρνησης (πχ ανοιχτά δεδομένα) και της δημιουργίας ενός οργάνου το οποίο θα ήλεγχε τις κυβερνήσεις (ένας ελεύθερος Τύπος).

Δημοσιογραφία των δεδομένων

Δεδομένου ότι η δημοσιογραφία έχει υπάρξει η όραση και ακοή μας στον κόσμο, η οικειοποίηση των δεδομένων και της πληροφορίας ως επιπρόσθετα εργαλεία όρασης και κατανόησης του κόσμου είναι μάλλον μια φυσική εξέλιξη, η οποία ωφελεί τη δημοσιογραφία και το δημόσιο έλεγχο.

Η χρήση δεδομένων ως πηγαίο υλικό για μια ιστορία επιτρέπει μια διαφορετική και συμπληρωματική άποψη στην “κανονική” δημοσιογραφία. Τα δεδομένα, είτε προέρχονται από στατιστικές πηγές είτε περιγράφουν φυσικά ή κοινωνικά θέματα διαφόρων ειδών, επιτρέπουν συνήθως μια πιο ποσοτική, από-τα-πάνω προοπτική του κόσμου, σε σχέση με την πιο ποιοτική, από-τα-κάτω άποψη που προσφέρεται “παραδοσιακά”. Γίνεται, ως εκ τούτου, πιθανό να φανερωθούν κοινωνικές και συστημικές τάσεις που θα ήταν δύσκολο να εντοπιστούν εάν ο δημοσιογράφος έπρεπε να συγκεντρώσει μόνος του το πηγαίο υλικό.

Απεικόνιση της πληροφορίας

Αλλά σε τι ωφελεί μια νέα πηγή πληροφορίας χωρίς ένα κατάλληλο μέσο; Η από-τα-πάνω οπτική των δεδομένων χρειάζεται επίσης κάποιο μέσο, το οποίο θα διευκολύνει αυτό το νέο και διαφορετικό παράδειγμα γνώσης. Το παραδοσιακό δημοσιογραφικό εργαλείο αφήγησης, το κείμενο, έχει τα πλεονεκτήματά του, αλλά περιορίζει την ανάπτυξη της σκέψης σε μια γραμμική αφηγηματική δομή καθώς και τις δυνατότητες επιδίωξης παράλληλων σκέψεων, θέτωντας έτσι όρια στο τι μπορεί να φανερωθεί μέσα από τα δεδομένα. Αυτό ακριβώς το σημείο συμφόρησης σχετικά με την εξαγωγή της πληροφορίας από τα δεδομένα επιδιώκει να υπερβεί η απεικόνιση της πληροφορίας.

Το πρόβλημα με το κείμενο είναι ότι πρέπει να θυμόμαστε αυτό που έχουμε διαβάσει προηγουμένως, προκειμένου να μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις με ή εξαγωγή συμπερασμάτων από όσα έχουμε διαβάσει. Και ενώ αυτή η μέθοδος μπορεί να λειτουργεί για μια γραμμική ακολουθία κειμένων, δεδομένου ότι δεν είναι πολύ περίπλοκα, το να θυμάται κανείς περισσότερα από μια χούφτα νούμερα και να τα συγκρίνει μεταξύ τους είναι δύσκολο. Εδώ είναι το σημείο στο οποίο βοηθάει η απεικόνιση της πληροφορίας. Οι οπτικές μας αναμνήσεις και δυνατότητες να επεξεργαζόμαστε το οπτικό μας περιβάλλον (βλ. δεδομένα) είναι πολύ πιο εξελιγμένες από την ικανότητά μας να θυμόμαστε κείμενα. Πιστεύω ότι εξελιχθήκαμε ως άνθρωποι περισσότερο προσπαθώντας να βγάλουμε άκρη από το εν δυνάμει απειλητικό φυσικό περιβάλλον μπροστά μας, αντί να θυμόμαστε τηλέφωνα και στατιστικές. Μεταφράζοντας τα δεδομένα σε κάποια μορφή με την οποία μπορούμε να καταπιαστούμε οπτικά, γινόμαστε ξαφνικά ικανοί να κατανοήσουμε περισσότερα και να αναλύσουμε, συγκρίνουμε και εντοπίσουμε τάσεις στα δεδομένα, αντίστοιχα με τον τρόπο που εντοπίζουμε οπτικά πρότυπα. Έτσι, με την υιοθέτηση της απεικόνισης της πληροφορίας από τους δημοσιογράφους, η δημοσιογραφία κέρδισε μια νέα μορφή αφήγησης και μια ευκαιρία να συνεχίσει να διατηρεί την κοινωνία και την κυβέρνηση υπό έλεγχο.

Αν τα βάλουμε όλα μαζί;

Τότε παραμένει το ερώτημα: με ποιο τρόπο ωφελεί η δημοσιογραφία των δεδομένων την απεικόνιση των δεδομένων και της πληροφορίας; Η δημοσιογραφία των δεδομένων είναι η περιοχή στην οποία η απεικόνιση της πληροφορίας βρίσκει την ευκαιρία για ανάδειξη, ανάπτυξη και δημόσια συζήτηση μπροστά σε ένα μαζικό κοινό. Θα έλεγα ότι η δημοσιογραφική επιτακτική ανάγκη για ανακάλυψη του σημαντικού για τους αναγνώστες και για επικοινωνία του σε μια μορφή που τους ενδυναμώνει, παρουσιάζει έλειμμα σε σύγχρονη απεικόνιση της πληροφορίας. Εδώ είναι που η επέκταση της δημοσιογραφίας των δεδομένων και ο ρόλος της δημοσιογραφίας στην πληροφόρηση του κοινού παρέχουν μεγάλη βοήθεια στην ανάπτυξη του μέσου της απεικόνισης της πληροφορίας, καθώς και στα πεδία της οικοδόμησης οπτικής γνώσης, τα οποία αναπτύσσονται μέσα σε αυτήν.

Η σωστή απεικόνιση της πληροφορίας είχε πάντα ως στόχο την ενδυνάμωση των ανθρώπων μέσω της διαμόρφωσης και παρουσίασης πληροφορίας σχετικής με το εκάστοτε πλαίσιο αναφοράς. Ο συνδυασμός, ωστόσο, μαζικών απεικονίσεων πληροφορίας από το κοινό, μαζί με μια μυθοπλασία γύρω από τα δεδομένα και τις τεχνολογίες απεικόνισης έχει οδηγήσει σε μια πληθώρα όμορφων πληροφοριακών απεικονίσεων, οι οποίες μας πλημμυρίζουν με περισσότερα δεδομένα, παρά με διαφώτιση. Τα δεδομένα συνήθως παρουσιάζονται στην ολότητά τους, χωρίς να μας βοηθούν να εμβαθύνουμε στα σημαντικά εξ αυτών, στο γιατί είναι σημαντικά και στο πως συσχετίζονται με εμάς. Ο θεατής είναι απλά συγκλονισμένος και παραμένει οπτικά ενθουσιασμένος, αλλά απληροφόρητος. Δε μας κάνει καθόλου έκπληξη το ευφυολόγημα που είδαμε πρόσφατα στο twitter και το οποίο γράφει ότι: “Το θέμα είναι να βρούμε τη βελόνα και όχι να δείξουμε πόσο πολλά είναι τα άχυρα”.

Πως μπορεί τότε η δημοσιογραφία (των δεδομένων) να βοηθήσει την απεικόνιση των δεδομένων και της πληροφορίας; Η δήλωση του Chris Anderson ότι “Οι άνθρωποι δεν καταναλώνουν δεδομένα, καταναλώνουν ιστορίες” σχεδόν πετυχαίνει κέντρο. Πρόκειται για το πως αντιλαμβάνονται τα πράγματα οι άνθρωποι. Η δημοσιογραφία, προκειμένου να παράσχει μια οπτική του κόσμου και μια δημόσια ενδυνάμωση, έχει ανάγκη να ανακαλύψει τι είναι το σημαντικό προς διερεύνηση, για ποιον, πως και πότε και, κυριότερα, να το ερμηνεύσει σε μια προσβάσιμη γλώσσα για το σχετικό αναγνώστη. Το έλειμμα ενδιαφέροντος για τον αναγνώστη/θεατή είναι εκείνο το οποίο εμποδίζει τις σύγχρονες απεικονίσεις της πληροφορίας. Συνεπώς η υιοθέτηση από τους δημοσιογράφους της απεικόνισης δεδομένων και πληροφορίας, ως εργαλείο ίδιου επιπέδου με τα υπόλοιπα εργαλεία τους, είναι πολύ ευπρόσδεκτη για την εξέλιξη της απεικόνισης της πληροφορίας. Με απλά λόγια, οι δημοσιογράφοι παρέχουν καλά παραδείγματα σχεδιασμού απεικόνισης της πληροφορίας από την προοπτική του αναγνώστη. Κάνοντας τη θεώρηση μιας ιστορίας από την πλευρά του κοινού οι δημοσιογράφοι έχουν φτιάξει απεικονίσεις πληροφορίας, οι οποίες είναι πολύ εύληπτες και διαφωτιστικές για το κοινό: ενδυναμώνοντας το κοινό να δει τον κόσμο πιο ξεκάθαρα μέσω των δεδομένων, αντί να τον θολώνουν περισσότερο. Χάρη στους δημοσιογράφους η απεικόνιση της πληροφορίας βλέπει, λοιπόν, τον εαυτό της να βρίσκεται στο επίκεντρο της συζήτησης, εξελισσόμενη για τη δημόσια κατανόηση και το κοινό καλό.

Ωστόσο, αυτό που λάμπει δεν είναι χρυσός, ακόμα και στη χώρα της απεικόνισης των δεδομένων και της πληροφορίας, και της δημοσιογραφίας των δεδομένων. Η γνώση “γραφής και ανάγνωσης” στον τομέα της απεικόνισης δεδομένων και πληροφορίας ανάμεσα στο ευρύ κοινό μπορεί να είναι σήμερα ότι ήταν η κανονική γραφή και ανάγνωση πριν από μερικές εκατοντάδες χρόνια. Ως νέα γλώσσα, αναπτύσσει ακόμα τη μορφή της, με διάφορες απόπειρες να προκαλούν σποραδικά μεγαλύτερη σύγχυση παρά να χειραφετούν. Παρόλα αυτά, βρισκόμαστε τώρα σε ένα σημείο καμπής στην εξέλιξη και υιοθέτηση των πληροφοριο-απεικονιστικών εργαλείων οικοδόμησης της γνώσης. Συνήθως απαιτείται πολύς πειραματισμός και μάθηση όταν εισάγεται ένα νέο μέσο επικοινωνίας. Και, ευτυχώς, τις περισσότερες φορές το αξίζει.

Όσον αφορά στην οικοδόμηση γνώσης σε σχέση με αυτά τα μέσα απεικόνισης, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε σήμερα σε αντίστοιχους καιρούς με εκείνους κατά τους οποίους ο Γουτεμβέργιος ανακάλυπτε τα κινούμενα στοιχεία. Τα σημαντικότερα προαπαιτούμενα για μια νέα εποχή της κουλτούρας οικοδόμησης οπτικής πληροφορίας βρίσκονται τώρα μαζί μας. Η υπολογιστική δύναμη είναι πλέον φθηνή, υπάρχει η δικτυακή επικοινωνία, και τα δεδομένα που περιγράφουν τον κόσμο μας, καθώς και τα εργαλεία για να κατασκευάσουμε απεικονίσεις της πληροφορίας γίνονται όλο και περισσότερο προσβάσιμα. Με λίγο πειραματισμό, λίγη βοήθεια, ανταλλαγή γνώσης και δημόσια συζήτηση θα είμαστε κυριολεκτικά σε θέση να δούμε τον κόσμο με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο. Και όσον αφορά στη δημόσια γνώση και στην εξέλιξη της πρόσβασης στην πληροφορία, η συμβιωτική αλληλεπίδραση δεδομένων, απεικόνισης της πληροφορίας και δημοσιογραφίας δεν είναι εντελώς τυχαία ή έκπληξη. Είναι ένα μεγάλο οικοσύστημα για την επανεξέταση και την εξέλιξη της γνώσης και των δομών οικοδόμησής της.

———————
* Ο Miska Knapek είναι σχεδιαστής πληροφορίας / αλληλεπίδρασης και θιασώτης της ανοιχτής κοινωνίας. Δουλεύει με στόχο να γίνει διαθέσιμη η δημόσια πληροφορία τόσο πολιτικά, όσο και οπτικά και απολαμβάνει την επανεξέταση της έννοιας του πολίτη στην εποχή των δικτυακών επικοινωνιών και της ανοιχτής γνώσης.

** Το πρωτότυπο κείμενο τιτλοφορείται: “A semi-surprise wedding for public insight | Knowledge Visualisation” και δημοσιεύτηκε στο The open book, Reaktio #3, The Open Knowledge Foundation, 2013.